حافظه به نگهداری و یادآوری یاد گرفته ها اطلاق می شود. زمانی که ما می گوییم یادگیری صورت گرفته است در واقع به این معنی است که مطالب و موضوعاتی در حافظه گنجانیده شده است ؛ شما دقیقا زمانی می توانید سر جلسه ی آزمون از یادگرفته های خود استفاده کنید که حافظه با شما یاری کند. پس بهتر است انواع حافظه را بشناسید و بدانید که چه موقع از هر کدام می توانید بهترین استفاده را داشته باشید و چگونه میتوانید به بلندترین نوع حافظه دسترسی پیدا کنید.
حافظه را متضمن چهار فرایند می دانند:
ثبت، ضبط، یادآوری و بازسازی.
ثبت؛
به فرآیند حک و درج مطالب و موضوعات در ذهن اشاره دارد و تحت تاثیر عواملی است که بر ادراک حاکم است. هر چه ادراک روشن تر باشد، ثبت بهتر انجام میگیرد. بنا بر این ثبت مطالب، موضوعات و تجربه ها، تحت تاثیر توجه و دقت است و چیزهایی بهتر از همه ادراک می شود که در کانون دقت قرار گیرد. دقت ممکن است در اثر خستگی و اضطراب و اشتغال خاطر مختل شود. تمرکز، دقت و توجه تحت تاثیر علایق، انگیزه ها، آمادگی ذهنی و غیره است.
ضبط؛
به حفظ و نگهداری مطالب و موضوعات و تجارب حک شده در ذهن اشاره دارد. تفاوت فردی در قدرت ضبط افراد نمایان است. افرادی هستند که قدرت ضبط در آن ها بهتر است و مطالب حک شده در ذهن را بیشتر نگه می دارند و بر عکس افرادی نیز هستند که قدرت ضبط آن ها کم است و مطالب حک شده در ذهن خود را زودتر فراموش می کنند.
اگر فردی روی اطلاعاتی که میخواهد یاد بگیرد، تمرکز، علاقه و انگیزه داشته باشد و بعدا به تمرین و همچنین بازگویی مطالب، موضوعات و تجارب ضبط شده در حافظه بپردازد، ضبط او قدرت و دوام بیشتری پیدا می کند.
یادآوری؛
فرایند یادآوری نیز به یادآوری اطلاعات حک و ضبط شده در ذهن اشاره دارد.
یعنی فرایند به یادآوری اطلاعات که در گذشته خوب حک و ضبط شده ، با ترتیب تازه ای، به یاد آورده می شود. اگر مطالب در گذشته ، خوب حک و ضبط شده باشد، فرایند یادآوری نیز به صورت خوب و صحیح خواهد بود ، در غیر این صورت، در یادآوری اشکال به وجود خواهد آمد.
بازسازی؛
فرایند بازسازی نیز به یادآوردن تجربه ها و رخ دادهای گذشته اشاره دارد. توسط این فرایند، اطلاعاتی که در گذشته در حافظه حک و ضبط شده با ترتیب تازه ای بازسازی و به یادآورده می شود.
سه مرحله حافظه
فرض کنید عکس هواپیمایی را در مجله می بینید و میخوانید که اسم این هواپیما C-130 است. چند روز بعد منزل یکی از دوستانتان تصویر همان هواپیما را می بینید و به دوست خود می گویید فکر میکنم این هواپیمای C-130 باشد، یعنی نام آن را یادآوری کرده اید، حال ببینیم مغز ما دقیقا چه میکند!
ابتدا ضمن مشاهده تصویر هواپیما، اسم آن را میخوانید و به صورت صوتی در ذهن خود تکرار می کنید، این امواج صوتی به صورت رمز خاصی که برای حافظه مورد پذیرش باشد و بتواند بوسیله آن اسم هواپیما را بازیابی کند ثبت می شود. این مرحله اول کار حافظه می باشد که به کدگذاری یا رمز گردانی معروف است. در مرحله بعد شما توانسته اید آن نام را برای مدتی یعنی از زمان یادگیری تا زمان یادآوری در حافظه خود اندوخته و نگهداری کنید که مرحله اندوزش نامیده می شود و در آخرین مرحله، که مرحله بازیابی و یادآوری نامیده می شود شما می توانید با دیدن تصویر، اسم هواپیما را بیاد آورید.
انواع حافظه
حافظه را معمولا به چهار نوع تقسیم میکنند:
1- حافظه حسی
2- حافظه کوتاه مدت
3- حافظه میان مدت
4- حافظه دراز مدت
حافظه حسی
حافظه حسی، به معنی توانایی حفظ تکانه های حسی در نواحی حسی مغز، برای مدت زمان بسیار کوتاه، متعاقب یک تجربه حسی است، در طی مدت کوتاهی که اطلاعات حسی در مغز باقی است، نمی توانند برای تنظیم بیشتر و از همه مهم تر برای انتخاب نکات مهم آن مورد استفاده قرار گیرند. به این ترتیب این عمل مرحله ابتدایی روند حافظه را تشکیل میدهد. گنجایش حافظه حسی نا محدود است. در این حافظه، نتیجه دقیقی از اطلاعات حسی ذخیره می شود. اما مدت این ذخیره سازی بسیار کوتاه و از چند ثانیه تجاوز نمی کند. بعد از انکه محرکی وارد حافظه می شود، اگر مورد توجه و دقت قرار گیرد، خبر یا اطلاعی که معرف آن محرک است به حافظه کوتاه مدت انتقال می یابد.
حافظه کوتاه مدت
حافظه کوتاه مدت، به معنی خاطر سپاری چند حقیقت، کلمه، عدد، حروف الفبا یا سایر اطلاعات برای چند ثانیه تا چند دقیقه و ساعت است. مثلا ما هر روز ممکن است چندین بار به ساعت خود نگاه کنیم و یا به جاهای مختلف زنگ بزنیم ، ما فقط هنگامی زمان را دقیقا به یاد داریم، که در همان لحظه به ساعت نگاه می کنیم و یا فقط در همان لحظه ای که به دفترچه تلفن نگاه می کنیم، شماره تلفن در یادمان می ماند و چند لحظه بعد که برای یافتن شماره جدیدی به دفترچه تلفن مراجعه می کنیم، آن شماره اولی از یادمان رفته است.
گنجایش حافظه کوتاه مدت بسیار محدود است و معمولا به 1±7 جز خبری محدود می شود. یعنی بعضی از افراد می توانند 5 جز خبری را در حافظه کوتاه مدت خود حفظ کنند و بعضی دیگر تا 9 جز خبری. اما گفته می شود با روشی که تقطیع نام دارد می توان ظرفیت این نوع حافظه را افزایش داد. تقطیع عبارتست از دسته بندی اطلاعات به واحدها یا قطعه های کوچکتر. برای این کار باید از اطلاعات موجود در حافظه دراز مدت استفاده کرد یعنی می توانیم با توجه به آنچه قبلا آموخته و به حافظه دراز مدت سپرده ایم، بسیاری از اطلاعاتی را که فراتر از حد گنجایش حافظه کوتاه مدت ما هستند، بسته بندی کنیم و به یاد بسپاریم.
مثلا اگر ما بخواهیم حرف های «ح»، «ا»، «ف»، «ظ»، «ه»، «د»، «ر»، «ا»، «ز»، «م»، «د»، «ت» را حفظ کنیم با یک بار خواندن یاد نخواهیم گرفت، چون تعداد آن ها 12 حرف است و از گنجایش حافظه کوتاه مدت ما خارج می باشند. ولی اگر ما آن حروف را به صورت «حافظه دراز مدت» درآوریم، میتوانیم آن ها را راحت تر حفظ کنیم و گنجایش حافظه کوتاه مدت خود را بالا می بریم.
هنگامی که اجزای خبری تازه وارد اخبار حافظه کوتاه مدت می شوند، برخی از خبرهای قدیمی تر از بین می روند. یکی از صفات مهم حافظه کوتاه مدت آن است که اطلاعات موجود در این انبار، هر لحظه در دسترس قرار دارند. بنابراین افراد مجبور نیستند برای پیدا کردن آن به جستجو در ذهن بپردازند.
برای اینکه اطلاعاتی در حافظه کوتاه مدت حک شود باید توجه شخص به آن اطلاعات متمرکز گردد و چون تمرکز توجه امری انتخابی است، تنها آنچه در تمرکز انتخاب می شود، در حافظه کوتاه مدت حک و حفظ می شود و در بازاریابی بعدی به یادآورده خواهد شد. یک مسئله مهم دیگر این است که هر چیزی که در معرض حواس ما قرار گیرد، اگر به آن توجه نکنیم در حافظه حک نمی شود و به همین جهت در بازیابی و یادآوری بعدی نیز به خاطر ما نمی آید. مثلا ما هر روز وقتی به محل کار خود میرویم، حواس ما در معرض هزاران محرک حسی قرار می گیرد ولی چون توجه ما معطوف هیج یک از انها نیست، هیچ کدام درخاطر ما حک و ضبط نمی شوند.
بر خلاف حافظه حسی که در آن اطلاعات دقیقا مطابق با محرکات جنسی ذخیره می شوند، در حافظه کوتاه مدت، اطلاعات به صورت رمز (کد) در می آید و دخیره می شوند. این رمز ها یا دیداری هستند یا شنیداری و یا معنایی. رمز دیداری، مبتنی بر نوع تصویر ذهنی از محرک است (یعنی نوعی تداعی میان آن محرک و محرکات دیگر). پژوهش ها نشان می دهند که هر سه نوع رمز مورد استفاده انسان قرار می گیرند. اما ظاهرا رمز شنیداری (یعنی مرور یا تمرین و تکرار ذهنی مطالب ضبط شده در حافظه)، از رمزهای دیگر غالبتر است. علاوه بر این، رمزهای مربوط به سایر حواس، چون لامسه و بویایی نیز در حافظه کوتاه مدت ذخیره می شوند.
حافظه میان مدت
حافظه ای است که با شدت ضعیف یا متوسط ذخیره می کند. به همین دلیل، فراموش کردن آن آسان و به یاد آوردنش گاهی مشکل است. به علاوه زمان مورد نیاز برای جستجوی آن در فکر نسبتا طولانی است. اگر خاطرات ما آن قدر ضعیف باشند که فقط برای چند روز یا چند هفته باقی بمانند، غالبا جزو حافظه میان مدت می باشند.
حافظه دراز مدت
حافظه تمامی عمر ما حافظه دراز مدت نام دارد. این حافظه همه آنچه را که ما در طول زندگی یاد میگیریم در خود جای می دهد.
چنان که پیش تر گفتیم، اطلاعات رسیده به حافظه حسی، اگر مورد توجه قرار گیرند، به حافظه کوتاه مدت انتقال می یابند. اطلاعات رسیده به حافظه کوتاه مدت نیز به نوبه خود اگر به رمز درآیند و با اطلاعات قبلا آموخته شده، پیوند برقرار نمایند، وارد حافظه دراز مدت می شوند. در این حالت می گوییم آن اطلاعات را یاد گرفته ایم. پس لازمه یادگیری رمز گردانی «به رمز در آوردن» است.
منظور از رمز گردانی تغییر شکل دادن اطلاعات به صورتی به غیر از صورت اولیه آن هاست.
به همان قیاسی که بعضی از روانشناسان به وجود حافظه کوتاه مدت فعال اعتقاد دارند. برخی نیز حافظه دراز مدت فعال را مطرح ساخته اند. منظور آن بخش از حافظه دراز مدت است که به عوض ذخیره سازی اطلاعات با پردازش اطلاعات سروکار دارد.
فراخنای حافظه کوتاه مدت
1. رضا
رضا |
2. نادر
نادر | رضا |
3. احمد
احمد | نادر | رضا |
4. حسن
حسن | احمد | نادر | رضا |
و به همین ترتیب.
رمز گردانی
رمز برتر در حافظه دراز مدت «معنایی» است بدین صورت که در یادآوری مواد از حافظه دراز مدت اشخاص بیشتر متکی به تداعی معانی هستند. با این حال رمز صوتی و تصویری نیز مورد استفاده واقع می گردد. پژوهش های انجام گرفته نشان می دهد در یادگیری و یادآوری موضوعات کلامی رمز معنایی نقش اصلی را به عهده دارد.
یکی از بهترین روش ها برای بهبود بخشیدن به حافظه ایجاد ارتباط معنادار بین موضوعات و واژه های در حال یادگیری می باشد. در زمینه ساخت جملات داستانی از کلمات مورد یادگیری و یا ایجاد تصویر ذهنی معنادار از موضوعات در حال فراگیری می تواند در بهسازی حافظه موثر واقع شود. آزمایشات نشان می دهند که وقتی یک فرد چند واژه را به طور جداگانه و تک تک یاد بگیرد، میزان فراموشی او به مراتب بیشتر از شخصی است که این واژه ها را به یکدیگر ربط داده و بوسیله آنها یک داستان با معنی و با یک تصویر ذهنی روشن ساخته است.
دانشمندان رمز معنایی را برای حافظه دراز مدت و رمز صوتی را برای حافظه کوتاه مدت ترجیح میدهند.
برای اینکه مطلبی را در حافظه کوتاه مدت خود رمز گزدانی و ثبت نمائید باید به آن مطلب توجه کنید. در واقع از انبوه مطالب و چیزهایی که در پیرامون ماست تنها آن هایی در حافظه کوتاه مدت ما نقش می بندد که به آن ها توجه کافی نشان دهیم. بنابراین بسیاری از مشکلات حافظه که ما فراموشی می نامیم در واقع عدم توجه بوده و مطالبی که به آن ها بی توجه بوده ایم هیچگاه قابل دسترسی و بازیابی نیست زیرا ما از آن ها هیچ رمزی در ذهن خود نداریم، به عنوان مثال با اینکه بارها چراغ راهنمایی را در سر چهار راه ها مشاهده کرده اید اما شاید الان دقیقا ندانید چراغ سبز در بالا است یا چراغ قرمز، زیرا به این مسئله توجهی نداشته اید!
در رمز گردانی مطالب، ممکن است هر یک از رمزگزاری های تصویری، صوتی و یا معنایی را استفاده کنیم، اما تحقیقات نشان می دهد که در حافظه کوتاه مدت عمدتا از رمز گردانی صوتی استفاده می شود. زمانیکه ما برای یادگیری یک مطلب، مکررا آن را در ذهن خود تکرار می کنیم تمایل به استفاده از رمزگردانی صوتی را داریم خصوصا هنگامی که موضوع جنبه کلامی داشته باشد این مسئله بیشتر مشهود است ، مانند تمام ماده ها و تبصره ها و قوانینی که باید به طور خاص وکلای عزیز بدانند!
اندوزش
بخشی از حافظه مربوط به ذخیره مواد و مطالب یادگرفته شده می باشد، یکی از بارزترین مشخصات حافظه کوتاه مدت گنجایش محدود آن است. به طور متوسط گنجایش حافظه کوتاه مدت 3±7 ماده است. حافظه کوتاه مدت را می توان به جعبه ای تشبیه کرد که گنجایش آن 7 بسته است و هرگاه 7 بسته را در آن جای دهیم بسته دیگری جای نخواهد گرفت. تحقیقات دانشمندان از جمله اپینگهاوس (1885) و میلر (1965) این موضوع را به اثبات رساده است.
با توجه به مثال فوق می توانیم یکی از عوامل فراموشی در حافظه کوتاه مدت را بیان کنیم. همان طور که بیان شد اگر جعبه ما گنجایش 7 بسته را داشته باشد و بخواهیم بسته هشتم را در آن جای دهیم یکی از بسته های قبل از آن خارج و فراموش می گردد.
اصل جانشینی نشان می دهد که چگونه یک ماده بخصوص از حافظه کوتاه مدت حذف می شود. فرض کنید در مجلس مهمانی شرکت کرده اید و تعدادی از افراد به شما معرفی می شوند در وهله اول حافظه کوتاه مدت شما خالی است و شخصی که به شما معرفی می شود یک محل از آن را پر می کند و زمانیکه اسامی معرفی شده از 2±7 تجاوز کند به ترتیب از اسامی اول حذف می شود. چنانچه فردی فرصت نداشته باشد مواد حافظه کوتاه مدت خود را به حافظه دراز مدت منتقل کند و مواد جدیدی وارد حافظه او شود یادگیری های پیشین را فراموش می کند.
بازیابی
هر چند در نگاه اول چنین به نظر می رسد که ماده های موجود در حافظه کوتاه مدت در دسترس می باشد و نیازی به بازیابی و پیگرد نیست اما تحقیقات نشان میدهد که به هنگام یادآوری ماده های موجود در حافظه کوتاه مدت نیاز به پیگیری و صرف زمان داریم و هر چقدر تعداد ماده های ثبت شده در حافظه کوتاه مدت بیشتر باشد یادآوری یکی از آن ماده ها با تاخیر بیشتری صورت میگیرد.
تحقیقاتی که استرنیرگ (1969) در این زمینه انجام داد نشان می دهد که برای هر ماده چهل هزارم ثانیه زمان بازیابی لازم است.
اندوزش و بازیابی
در حافظه دراز مدت، اندوزش و بازیابی را نمیتوان جدا از هم بررسی نمود مرحله اندوزش را در حافظه دراز مدت می توان چنین عنوان کرد که این بخش مانند کتابخانه بزرگ است و هر کتاب جدیدی در آن جای داده می شود و موقع لزوم افراد می توانند کتاب مورد نظر خود را در بین کتاب های این کتابخانه پیدا کند. اما برای سهولت در بازیابی کتاب سه شرط وجود دارد:
اول اینکه کتاب ها به طور صحیح در قفسه ها طبقه بندی شده باشند،
دوم اینکه افراد با نحوه طبقه بندی کتاب ها آشنا باشند و
سوم اینکه سر نخ لازم برای بازیابی کتاب را داشته باشند (عنوان و شماره طبقه بندی کتاب).
بنابراین اگر شخصی نتواند کتاب مورد نظر خود را در یک کتابخانه پیدا کند دلیل آن نیست که این کتاب در کتابخانه وجود ندارد بلکه ممکن است کتاب در قفسه نامربوطی گذاشته شده و یا آن شخص اطلاعاتی در مورد نحوه طبقه بندی کتاب ها نداشته باشد و یا سر نخ لازم برای بازیابی کتاب را در اختیار نداشته و یا فراموش کرده باشد.
حال که با مطالعه مثال فوق شناخت بیشتری در مورد حافظه دراز مدت بدست آوردید بهتر است بدانید که بسیاری از دانشمندان معتقدند که فراموشی اندوخته های حافظه دراز مدت غالبا بر اثر در دسترس نبودن اطلاعات است نه زوال و نابودی خود اطلاعات. به عنوان مثال اگر شما یک قانون یا ماده را خوب یادگرفته باشید و بکار ببرید اما پس از مدتی آن را فراموش کنید به احتمال زیاد آن فرمول هنوز در حافظه شما باقی است اما در جای صحیحی طبقه بندی نشده و یا شما در جای صحیحی به دنبال آن نمیگردید و در اکثر موارد پس از مدتی تامل می توانید آن را بازیابی و یادآوری کنید.
بنابر این هر چه نشانه و سرنخ برای بازیابی یک موضوع بیشتر باشد، یادآوری آن موضوع با سهولت و سرعت بیشتری صورت می گیرد، دسته بندی و سازمان دهی مطالب در موقع یادگیری باعث می شود انبار حافظه به طور منظم طبقه بندی شود و دسترسی به مطالب انبار شده راحت تر انجام گیرد.
شکوه ها از حافظه
بسیاری از متقاضیان آزمون های وکالت از حافظه خود می نالند و از آن شکوه دارند. مثلا می گویند: کتاب قانون مدنی دکتر کاتوزیان را ، با اینکه ده بار خوانده ام، چیزی نمیدانم و یا از موضوعی که شب مطالعه کرده ام، اکنون چیزی به خاطر ندارم. اغلب گمان دارند که حافظه با گذشت زمان و بالا رفتن سن بتدریج ضعیف می شود و از قدرت ضبط و کشش آن کاسته می گردد و یا فکر میکنند ذهن آن ها پر شده و دیگری جایی برای مطلب و مسئله جدیدی را ندارد.
امروزه نزد بسیاری از دانشمندان ثابت شده است که افراد بالغ در صورت تمرکز حواس، موضوعات را به مراتب سریع تر از کودکان فراگرفته و زودتر آن را به خاطر می سپارند. دلیلشان در این ادعا این است که حافظه نیز چون دیگر استعدادهای انسانی قابل پرورش است و می تواند دائما به سوی کمال رود. با این حساب عدم امکان فراگیری و یا ضبط مطالب را در ذهن باید مربوط به مسائل دیگری چون عدم دقت و یا عدم رعایت اصول و قواعد مطالعه دانست. با رعایت اختصار اصول و نکاتی که در این باره باید مورد توجه قرار گیرد به صورت زیر است:
پیش بینی های لازم برای مطالعه
1- تهیه برنامه
2- پیش بینی محل برای مطالعه
3- پیش بینی های نشستن
پس از آشنایی با حافظه کوتاه مدت و دراز مدت به روش های بهسازی حافظه می پردازیم . این روش ها در مرحله رمزگردانی و بازیابی موثر بوده و باعث افزایش توان شما در این دو مرحله می شود. میتوان گفت اساس تقویت حافظه عبارت است از یادگیری بهتر و موثرتر.
تقطیع
همانطور که قبلا توضیح داده شد گنجایش حافظه کوتاه مدت محدود به 2±7 است، اما علی رغم این محدودیت، میتوانیم اندازه قطعات را افزایش دهیم و از این طریق سرعت و قدرت حافظه کوتاه مدت خود را بیشتر کنیم. مثلا اگر لازم باشد چند عدد را به ترتیب به خاطر بسپارید مانند 4، 1، 7 ،3، 6، 2، 9، 5 که کل حجم حافظه کوتاه مدت شما را اشغال می نماید، می توانیم آن ها را دو رقم دو رقم به خاط بسپاریم تا حجم اشغالی را به نصف کاهش دهیم مانند 41، 73، 62 و 95. در واقع شما به جای پرکردن 8 خانه از حافظه کوتاه مدت تنها 4 خانه آن را استفاده کرده اید و هنوز چند محل خالی و قابل استفاده در حافظه کوتاه مدت خود دارید.
البته اگر در این مسیر بر تداعی معنی تاکید کرده و سعی نمایید مجموعه ای از مطالب را در یک قطعه قرار داده و سپس آن را به اطلاعات و دانش و تجربیات قبلی خود ربط دهید کارکرد حافظه شما به مراتب بهتر خواهد شد. همچنین بهتر است برای مطالعه یک فصل از کتاب آن را به بخش های کوچکتر تقسیم نمائیم و در هر مرحله یکی از آن بخش ها را خوانده و یاد بگیریم تا از این راه مطالب مورد یادگیری از سقف فراخنای حافظه کوتاه مدت ما تجاوز ننماید و الا میزان فراموشی در آن مطالب زیاد خواهد بود.
این مبحث را در ادامه با روش های ایجاد تمرکز و غلبه بر حواس پرتی ادامه خواهیم داد. پس همراه ما باشید.
نویسنده: شیوا ترابی